GÜRCİSTAN´a insanı yardım götüren ABD donanmasına ait savaş gemisi ``Mc Faul 74' ile tatbikat amaçlı Romanya´nın Köstence Limanı´na gittiği belirtilen Polonya savaş gemisi ``General Plasky' Çanakkale Boğazı´ndan geçti. ABD gemisi, varacağı liman hakkında boğaz yetkililerine bilgi vermedi.

Bu sabah günün ilk ışıklarıyla Çanakkale Boğazı´nın Ege girişine dayanan ilk gemi Polonya Deniz Kuvetlerine bağlı 272 bordo numaralı ``General Plasky' oldu. Saat 07.45'de boğaza giriş yapan gemi, Çanakkale önlerine 08.50'de ulaştı. Ardından, Gürcistan´a insanı yardım götürdüğü ileri sürülen ve Yunanistan'ın Girit Adası'nda bekletilen ABD'nin 74 bordo nolu ``Mc Faul' isimli savaş gemisi saat 08.15'te boğaza giriş yaptı. Mc Faul, saat 09.15'de Çanakkale önlerine ulaştı. Mc Faul ve General Plasky boğaz geçişi sırasında kılavuz kaptan aldı. Günlerdir savaş gemileriyle ilgili tartışmaları basından takip eden Çanakkaleliler, gemilerin geçeceğini öğrenince sabahın erken saatlerinde sahile koştu, ellerinde dürbünlerle gemilerin geçişini izledi

ABD GEMİSİ BOĞAZA BİLGİ VERMEDİ

ABD savaş gemisi Mc Faul, varış limanı hakkında Çanakkale Boğazı Gemi Trafik Hizmetleri Merkezi Müdürlüğü'ne (VTS) bilgi vermezken, Polonya Savaş Gemisi General Plasky, Romanya'nın Köstence Limanı´na demirleyeceğini bildirdi. VTS yetkilileri, gemilerin İstanbul'a varış sürelerini 5 saat olarak tespit etti. Gemilerin boğazda 11 mil hızla yol alıp Marmara Denizi´ne açıldıktan sonra maksimum hıza ulaşağı ifade edildi. Her iki gemi de 36 mil uzunluğundaki boğaz geçişini tamamlayıp Marmara Denizi'ne açılmalarının ardından 25 mil hızla İstanbul Boğazı'na doğru yol alacak.

DÜN İSPANYOL VE ALMAN SAVAŞ GEMİLERİ GEÇMİŞTİ

Boğazlardan dün de Gürcistan’la ilgili gelişmelerden 6 ay kadar önce planlanan bir NATO tatbikatı çerçevesinde İspanyol ve Alman gemileri geçmişti. Aynı çerçevede bir Polonya gemisinin de bu sabah geçiş yaptığı belirtiliyor.

MONTRÖ SÖZLEŞMESİ

Gürcistan’la ilgili son gelişmelerin ardından Karadeniz’e Türk Boğazlarından geçiş konusu da tartışılmaya devam ediyor.
Edinilen bilgilere göre, Türk Boğazlarında (İstanbul ve Çanakkale) seyir ve seferi, yürürlükte bulunan Montrö Sözleşmesi düzenliyor.
Türk Boğazlarından hem ticari hem savaş gemilerinin duraksız geçişi, 29 madde ve 4 ayrı ekten oluşan sözleşmenin öngördüğü şartlar çerçevesinde yapılıyor.
ASAM uzmanlarından Hasan Kanbolat’a göre, 20 Temmuz 1936’da İsviçre’nin Montrö kentinde imzalanan sözleşme, Türk Boğazlarına ilişkin uygulamalarda ve ortaya çıkabilecek uyuşmazlıklarda öncelikle uygulanması gereken özel hukuk kuralları (leges specialis) niteliğinde bağlayıcı hükümler içeren, kendine özgü (sui generis) bir düzenleme.
Temel amacı Türk Boğazlarından geçiş yapmak isteyen yabancı bayraklı savaş gemilerinin hukuki statüsünü düzenlemek olan sözleşmenin hazırlık aşamasında, yani Montrö konferansında, Sovyetler Birliği Karadeniz’e kıyıdaş olmayan yabancı bayraklı savaş gemilerinin Karadeniz’e girişini mümkün olduğu kadar kısıtlamak istemişti. Sovyetlerin ardından bu politikayı sürdüren Rusya Federasyonu’nun aksine ABD savaş gemilerinin tam serbest geçiş haklarının olması gerektiğini savunuyor.
Montrö Sözleşmesi gerek ticari gemilerin gerek savaş gemilerinin geçişini, barış zamanı, savaş zamanı ve Montrö Sözleşmesine münhasır olarak- yakın bir savaş tehlikesi tehdidi şeklinde üçe ayırarak düzenliyor. Sözleşme, yabancı bayraklı gemilerin hem Türk Boğazlarından geçişlerine hem de Karadeniz’de bulunmalarına, idari ve diplomatik yöntem, hacim-tonaj, adet ve kalma süresi bakımından önemli kısıtlamalar getiriyor.
Montrö Sözleşmesi’nin yabancı bayraklı savaş gemilerine getirdiği başlıca kısıtlamalar şu şekilde sıralanıyor:
- Geçiş öncesinde Türkiye’ye bildirimde bulunma zorunluluğu (Madde 13’e göre Karadeniz’e kıyıdaş olan ülkeler 8 gün öncesinden diplomatik yollarla ön bildirim yapmalıdır. Karadeniz’e kıyıdaş olmayan ülkeler ise 15 gün öncesinden yine aynı yolla ön bildirim yapmalıdır. Ayrıca, ön bildirim tarihinden itibaren 5 gün içinde geçiş gerçekleşmelidir)
- Toplam tonaj sınırlanması, (Madde 14’e göre Sözleşmenin III. maddesinde ve III sayılı Ek’inde öngörülen koşullar dışında Boğazlarda transit geçişte bulunabilecek bütün yabancı deniz kuvvetlerinin en yüksek (tavan) toplam tonajı 15.000 tonu aşamıyor)
- Savaş gemilerinin türü, (Örneğin uçak gemilerinin Türk Boğazlarından geçişine izin verilmiyor)
- Denizaltıların gündüz ve su üstünden geçme zorunluluğu,
- Karadeniz’e kıyıdaş olmayan savaş gemilerinin Karadeniz’de kalma süresine ve toplam tonajına getirilen ayrıntılı sınırlamalar, (Madde 18’e göre Karadeniz’e kıyıdaş olmayan devletlerin barış zamanında bu denizde bulundurabilecekleri toplam tonajı Sözleşme’de belirtilen şartlar dışında 30.000 tonu aşamıyor. Şartlar dahilinde de gerekçe ne olursa olsun 45.000 tonu geçemiyor)
Savaş durumunda ise Türkiye eğer savaşan tarafsa dilediği gibi hareket edebiliyor ve Boğazları tüm yabancı savaş gemilerine kapatabiliyor. Bu hak, Türkiye kendisini yakın bir savaş tehlikesi tehdidi karşısında sayarsa yine tanınıyor ancak Türkiye’nin BM Genel Sekreteri’ne bu konuyla ilgili bir bildiri göndermesi gerekiyor.
Hasan Kanbolat, Montrö Sözleşmesi’nin hem Türk Boğazlarından geçiş yapmak isteyen yabancı bayraklı savaş gemilerinin geçiş düzenlerini hem de Karadeniz’e giriş yapmak ve orada kalmak isteyen savaş gemilerinin hukuki statülerini belirleyen dünyadaki tek sözleşme olduğuna dikkati çekiyor.

MONTRÖ SÖZLEŞMESİ’NİN FESHİ

Montrö Sözleşmesi ilk başta 20 yıl yürürlükte kalmak üzere hazırlanmıştı. Sözleşme, eğer 20 yıllık sürenin bitiminden 2 yıl önce, hiçbir taraf, Fransız hükümetine sözleşmeyi sona erdirme yolunda bir ön bildirimde bulunmamışsa daha sonraki bir tarihte bir sona erdirme ön bildiriminin gönderilmesinden başlayarak, iki yıl geçinceye kadar yürürlükte kalıyor.
Yürürlüğe girdiği tarihten itibaren her 5 yıllık dönemin sona ermesinde de taraflardan biri, Sözleşme’nin bir ya da birkaç hükmünün değiştirilmesini önerme girişiminde bulunabiliyor. Taraflardan birinin bu şekilde ön bildirimde bulunması nedeniyle Sözleşme’nin feshi durumunda, 28. Madde’ye göre Sözleşme’nin 1. maddesinde sözü geçen "geçiş ve seyir özgürlüğü" ilkesi bir süreyle sınırlı olmaksızın yürürlükte kalmaya devam ediyor.

Kanbolat, burada, belirtilen ilkenin anlamının ve kapsamının ne olacağı sorusunun akla geldiğini ifade ederek, bundan bir "transit geçiş" rejimi mi, yoksa başka bir rejim mi anlaşılacağının açık olmadığına dikkati çekti, ayrıca bu durumda 1. maddenin hem ticaret gemileri hem de savaş gemileri için mi geçerli olacağının da belirsiz olduğunu, Türkiye’nin gelecekte bu tür olası sorulara cevap verebilmek için hem hukuki hem de siyasi açıdan hazırlıklı olması gerektiğini belirtti.


TÜRK BOĞAZLARININ GELECEĞİ VE ABD

Montrö Sözleşmesi yürürlüğe girdiği tarihte, Karadeniz’e giriş-çıkış yapabilecek en büyük savaş gemisinin deplasman ağırlığının 30 bin ton olduğuna işaret eden Kanbolat, bu ağırlığın, o dönemdeki en büyük savaş gemisi olan ağır kruvazörlerin deplasman ağırlığını teşkil etmekte olduğunu ifade etti.
Öte yandan, bugün gemileri Boğazlardan geçen ABD ne 1923 Lozan Sözleşmesi’nin ne de 1936 Montrö Sözleşmesi’nin tarafı. Ancak Montrö Sözleşmesi, yarattığı objektif hukuki statü açısından sözleşmeye taraf olmayan üçüncü ülkeleri dolayısıyla ABD’yi de bağlıyor.
Kanbolat, son yıllarda ABD’nin Karadeniz’de savaş gemisi bulundurma arzusuna işaret ederek, bununla birlikte bir uçak gemisinin Türk Boğazlarından geçiş yaparak Karadeniz’e çıkabilmesi için asgari 100 bin deplasman tonluk bir korumayla birlikte geçmesi gerektiğini belirtti. Bu durumdan, ABD’nin, tarafı olmasa da Montrö Sözleşmesi’nin savaş gemilerine ilişkin hükümlerinin güncelleştirilmesine ihtiyaç duyduğu anlamının çıkartılabileceğini söyleyen Kanbolat, Montrö Sözleşmesi’ni imzalayan ve eski Varşova Paktı üyesi olan iki Karadeniz ülkesi Romanya ve Bulgaristan’ın da ABD ile askeri anlaşmalar yaparak, ABD’nin Karadeniz’e yerleşme konusundaki olası stratejisini destekleyen unsurlar olduğunu anımsattı.
ASAM uzmanı Kanbolat, "bu durumda Türkiye’nin Karadeniz’de askeri olarak var olma ihtimali ufukta gözüken ABD’nin önünde engel olan Montrö Sözleşmesi’nin değiştirilme istekleri olasılığına karşı yeni stratejiler için hazırlıklara başlamak durumunda" olduğunu savundu.